Ο Τάκης Ζενέτος, η 4η βιομηχανική επανάσταση και μία ξεχασμένη πεζοδρόμηση

"Εξυγίανσις της περιοχής και απαγόρευσις περαιτέρω οικοδομήσεων κατόπιν ανταλλαγής των θιγομένων ιδιοκτησιών με άλλας, εις τας νέας περιοχάς τριτογενούς παραγωγής ή κατοικίας, αντιστοίχως. Η περιοχή πεζών θα εξυπηρετείται από περιμετρικά μέσα κυκλοφορίας Δημοσίας Χρήσεως". Σύμφωνα με τον Ζενέτο, η χρήση τεχνολογικών μέσων στις υπηρεσίες και η τηλεεργασία θα καθιστούσαν αχρείαστες τις μετακινήσεις και θα επέτρεπαν - μεταξύ άλλων - την πεζοδρόμηση του κέντρου της Αθήνας από Πολυτεχνείο μέχρι Ζάππειο και από του Ψυρρή μέχρι το Κολωνάκι - ένα "προσωρινό" μέτρο μέχρι την οριστική εξάλειψη της αυτοκίνησης (Πηγή: Τεχνικά Χρονικά)

Ο Τάκης Ζενέτος (1926-1977) ήταν ίσως ο πρώτος έλληνας μηχανικός που επιχείρησε να συνδέσει την αρχιτεκτονική και την πολεοδομία με την τεχνολογική εξέλιξη και την πρόοδο των τεχνολογιών πληροφορικής & επικοινωνιών (ICT), προβλέποντας με ανατριχιαστική ακρίβεια την νέα βιομηχανική επανάσταση της αυτοματοποίησης, της τεχνητής νοημοσύνης, των δεδομένων και των δικτύων ηλεκτρονικών επικοινωνιών της νέας γενιάς που μεταφέρουν μέσα από το φως αναρίθμητες πληροφορίες (σημ: οι οπτικές ίνες μεταφέρουν data μέσα από το φως).

Ήταν μάλλον ο πρώτος που μίλησε δημόσια για την ανάγκη σύζευξης του σχεδιασμού των πόλεων και των κατοικιών με τις νέες τεχνολογίες, οι οποίες, χάρη στις δυνατότητες εργασίας και διεκπεραίωσης από απόσταση, θα αναδιάρθρωναν την καθημερινότητά μας και τον τρόπο ζωής μας, ενώ θα καθιστούσαν περιττές τις μετακινήσεις και συνακόλουθα το μοντέλο της κυριαρχίας του ΙΧ και των μεγάλων αυτοκινητόδρομων, αλλά και θα επέτρεπαν μέσα από την χρήση ελαφρών δομικών υλικών την δημιουργία ευέλικτων πόλεων που θα ακολουθούσαν τις πραγματικές ανάγκες και θα αποδέσμευαν σπάνια αστική γη. 

Η εμμονή του με την «ηλεκτρονική πολεοδομία» και την ανάγκη ενός σχεδιασμού ανθεκτικού στο μέλλον, επισκίασε μία μάλλον ξεχασμένη πρότασή του για μαζική πεζοδρόμηση του κέντρου της Αθήνας που ειπώθηκε τον Γενάρη του 1966 στο Ε’ Αρχιτεκτονικό Συνέδριο (με θέμα «Τα προβλήματα της Μείζονος Περιοχής Αθηνών), στο πλαίσιο της παρουσίασης της δικής του στρατηγικής αντίληψης για την πολεοδομία. 

Το σκεπτικό του ήταν απλό. «Η άποψη στην οποία στηρίζεται η πρόταση που ακολουθεί, δεν επιζητεί την επίλυση του προβλήματος, αλλά την κατάργησή του. Προτείνεται η άρση των αιτιών αντί η επίλυση των συνεπειών. Αντί έργα, προτείνεται η κατάργηση των αναγκών που τα επιβάλλουν. Η επίλυσή τους έχει προσωρινό αποτέλεσμα, ενώ συγχρόνως επιδεινώνει το πρόβλημα. Ακόμη, η επίλυση αφορά μόνο τις συνθήκες που δημιουργεί σε μία δεδομένη χρονική στιγμή ένας μεταβλητός παράγων. Δεν εννοούμε, φυσικά, μόνο την απλή μεταβολή μεγέθους, αλλά τη συνεχή αναμόρφωση και μετατροπή αναγκών και μέσων αντιμετωπίσεώς τους» είπε. 

Η διαπίστωση του Ζενέτου επέβαλλε «την εφαρμογή ενός εύκαμπτου συστήματος και στο σχεδιασμό κάθε φάσεως του πολεοδομικού ιστού, και στα επί μέρους στοιχεία», τα οποία δεν έπρεπε «να συνεπάγωνται απώλεια ύλης ή χώρου, στα στάδια αναπροσαρμογής».

«Η αποφυγή κάθε μόνιμου έργου που θα απέκλειε τη δυνατότητα συνεχούς αναπροσαρμογής είναι επιβεβλημένη» τόνισε. «Η σταθεροποίηση της εκτάσεως και του πληθυσμού της πρωτεύουσας και αργότερα, η μείωση της εκτάσεως και η αύξηση της πυκνότητος – και η αποσυμφόρηση του κέντρου, θα πραγματοποιηθούν με μέτρα καθιερωμένα ή όχι, που θα καταργούν τις αιτίες» επισήμανε ο Ζενέτος.

«Σπαταλούμε τεράστια μέσα για την τεχνική επιβίωση των μεγάλων κέντρων, όταν τεράστιες περιοχές της γης μένουν αναξιοποίητες και ενώ εκατομμύρια ανθρώπων ζουν στην αθλιότητα... Χωρίς την καθιέρωση ενός σχετικού συστήματος (σημ: εξ αποστάσεων ενεργειών) και στις σχέσεις επαρχίας και πρωτεύουσας, η επίλυση του προβλήματος δεν θα έχη ολοκληρωθή. Είναι γεγονός ότι σήμερα ο κάτοικος της επαρχίας δεν είναι δυνατό να διεκπεραιώση τις υποθέσεις του, αν δεν έλθη ο ίδιος προσωπικά στην πρωτεύουσα του Κράτους. Όταν.... οι περιοδικές μεταβάσεις δεν είναι αποτελεσματικές, τελικά εγκαθίσταται μόνιμα, μεταφέροντας την επιχείρησή του στην Πρωτεύουσα» υπογράμμισε. 

Η αιτία αυτής της εισροής θα εκλείψει, επισήμανε ο Ζενέτος, «με την εφαρμογή συστημάτων διεκπεραιώσεως, ασχέτως αποστάσεων, χωρίς προσωπική μετακίνηση – με μέτρα είτε οργανωτικά – όπως η αναθεώρηση των ισχυόντων συστημάτων νομικής διαδικασίας, οικονομικών συναλλαγών, υπογραφών κλπ – είτε με μέσα τεχνολογία όπως εξ αποστάσεως ενεργείας με ανάλογα δίκτυα, που θα αφορούν από διεκπεραίωση διοικητικών υποθέσεων, μέχρι και οικονομικές συναλλαγές» πρόσθεσε.

Η αυτοματοποίηση του τριτογενή τομέως και η τηλε-διεκπεραίωση

«Μπαίνουμε στην τελική φάση της εξελίξεως των κοινωνιών, σε ότι αφορά την απασχόληση. Ο δευτερογενής τομεύς... δίνει τη θέση του στον τριτογενή, που συνεχώς διογκώνεται και αποτελεί αυτός και όχι η αύξηση του πληθυσμού την αρχική και βασική αιτίας των ασφυξίας των αστικών κέντρων» είπε. 

Έτσι, «είναι επιβεβλημένη πια η εφαρμογή σ’ αυτόν της αυτοματοποιήσεως, όπως έγινε και στη βιομηχανία», καθώς με την πρώτη «θα εκλείψη η ανάγκη συγκεντρώσεως των εγκαταστάσεων αυτής της κατηγορίας σε ειδική περιοχή» και μαζί της «η αιτία συμφορήσεως» του κέντρου της πόλης, διότι «οι διάφοροι κλάδοι αυτομάτου διεκπεραιώσεως θα αναπτύσσωνται ελεύθερα, οπουδήποτε! Και μάλιστα στις πιο άχρηστες και ακατάλληλες για τον άνθρωπο ή την καλλιέργεια περιοχές» σημείωνε.

«Η αυτοματοποίηση», τόνιζε ο Ζενέτος, «δεν αποτελεί ουτοπία, γιατί η Κυβερνητική έχει ήδη αποδείξει τις άπειρες δυνατότητές της». Μία βασική αιτία του αδιεξόδου, πρόσθεσε, «είναι οι μετακινήσεις διεκπεραιώσεων. Και εδώ, αντί έργα, αντί όλο και περισσότεροι και φαρδύτεροι δρόμοι, αντί έργα για στάθμευση... πρέπει να καταργήσουμε την αιτία, χρησιμοποιώντας τις αναξιοποίητες δυνατότητες της συγχρόνου τεχνολογίας».

«Οι αντιοικονομικές και εξοντωτικές για τον άνθρωπο μετακινήσεις πρέπει να καταργηθούν με την εφαρμογή συστημάτων των εξ αποστάσεων ενεργειών. Εξ άλλου, τα αϋλα μέσα μεταφοράς, όπως το φως και ο ήχος, μέσω αυτού, είναι ταχύτερα (300.000 χλμ/δ) και φθηνότερα από τα υλικά, ενώ δεν έχουν το μειονέκτημα της ανασταλτικής για την ελεύθερη εξέλιξη μονιμότητας» συνέχισε.

«Πρέπει να επανέλθουμε στον παλαιό τρόπο οργανώσεως του χώρου, στην κλίμακα του ανθρώπου, όπου ο τόπος εργασίας και οι εγκαταστάσεις εξυπηρετήσεως θα βρίσκωνται σε ακτίνα πεζού. Και για ορισμένους, μάλιστα, τομείς μέσα στο σπίτι» είπε. 

«Τα συστήματα αυτά θα εφαρμοσθούν όχι μόνον σε στατικές, αλλά και δυναμικές δραστηριότητες. Π.χ κινητές συσκευές λήψεως εικόνων ή κάθε είδους πληροφοριών, κατευθυνόμενες εξ αποστάσεως, ενώ η μετάδοση αντίστοιχων εντολών θα επιτρέψη τον εξ αποστάσεως έλεγχο και την προώθηση κάθε είδους έργου. Δεν νομίζω ότι τέτοια συστήματα είναι εκτός πραγματικότητας, όταν ήδη έχουμε παραπλήσιες εφαρμογές, έστω και σε μεμονωμένους ειδικούς τομείς» προέβλεψε.

«Εκτός πραγματικότητας είμεθα όταν δεχόμεθα τις σημερινές συνθήκες σαν μόνιμα δεδομένα. Και αναγκάζουμε τον άνθρωπο να κάνη την εργασία της μηχανής. Τον αναγκάζουμε να παύη να είναι άνθρωπος, προσπαθώντας να τελειοποιήσουμε ένα ήδη νεκρό σύστημα. Οι διάφορες προτάσεις, όσο πιο τέλειες είναι, τελειοποιούν το σύστημα αυτοκαταστροφής μας, τόσο περισσότερο μας απομακρύνουν από την φυσική μας υπόσταση. Αυτά αποτελούν και απάντηση στους επικριτές της μηχανοποιήσεως, που είναι, όμως, η μόνη ελπίδα απελευθερώσεώς μας. Η αυτοματοποίηση θα μειώση σημαντικά τον χρόνο απασχολήσεώς μας, αλλά κυρίως θα μας απαλλάξη από τις εργασίες ρουτίνας. Αντίθετα, η συλλογική εργασία για τη σύνταξη του προγραμματισμού διαγράμματος τροδοφοσίας των υπολογιστών, θα αποτελή απασχόληση όπου ο άνθρωπος θα νοιώση πάλι ότι δεν είναι ένα απρόσωπο όργανο, αλλά ότι συμβάλλει σαν άτομο στο γενικό έργο» υπογράμμισε.

«Η αυτοματοποίηση των διεκπεραιώσεων, που κάθε μέρα γίνονται περισσότερο περίπλοκες και οι εξ αποστάσεως ενέργειες ρουτίνας θα ελευθερώσουν τον άνθρωπο, που τότε θα είναι πραγματικά σε θέση να έρθη σε επαφή με τους συνανθρώπους του, να γνωρίση καλύτερα τη γυναίκα του και τα παιδιά του. Οι ανθρώπινες επαφές δεν θα μειωθούν, αλλά θα γίνωνται μεταξύ πεζών και όχι στο χάος των αυτοκινητοδρόμων και των νεκροταφείων διεκπεραιώσεων» σημείωσε.

«Ακόμη και σε τομείς που νομίζουμε ότι αποκλειστική παρουσία των ανθρώπων είναι απαραίτητη, ήδη ο μηχανικός υπολογισμός άρχισε να τον αντικαθιστά. Π.χ. στις προηγμένες χώρες η αυτόματη Ιατρική άρχισε να εφαρμόζεται για την αποτελεσματικώτερη και ταχύτερη εξυπηρέτηση περισσότερων ασθενών» είπε. 

Σύμφωνα με τον Ζενέτο, τα συστήματα αυτά πρέπει να εφαρμοστούν και στην Πολεοδομία. «Η τηλε-διεκπεραίωση και η προέκταση των εφαρμογών της Κυβερνητικής θα πραγματοποιήσουν σύντομα το έργο, για το οποίο σήμερα κατασκευάζουμε εκατομμύρια χιλιόμετρα δρόμων, κόμβων , οχημάτων, εγκαταστάσεων και για το οποίο αναγκάζουμε κυρίως τον άνθρωπο να χάνη ένα μεγάλο μέρος της ημέρας σε άχρηστες μετακινήσεις» σημείωσε.

«Η οικονομία που θα προκύψη, εκτός από την αύξηση της αποδόσεως σε άνευ προηγουμένου μεγέθη, θα δώση μεγάλα περιθώρια φροντίδας για τον άνθρωπο. Θα συντελεστή μία επανάσταση, ανάλογη με εκείνη της βιομηχανοποιήσεως της παραγωγής. Αν οι νέες πηγές ενεργείας δεν θα επηρεάσουν παρά μόνον την κλίμακα των μεγεθών, η νέα τεχνική της εφαρμογής της αυτοματοποιήσεως και στον τριτογενή τομέα, οι εξ αποστάσεως ενέργειες, και οι νέες μέθοδοι οργανώσεως θα επιτρέψουν να πραγματοποιηθή το άλμα επαναφοράς του ανθρώπου στα φυσικά πλαίσια διαβιώσεως» υπογράμμισε.

«Δεν είναι δυνατόν τα σημερινά συστήματα υποδουλώσεως του ανθρώπου, να θεωρηθούν ως μόνιμα δεδομένα για το σχεδιασμό των οικισμών του μέλλοντος... Το πρόβλημα των μετακινήσεων θα λυθή με την κατάργηση των μετακινήσεων!» συμπέρανε, ο Ζενέτος ο οποίος εντόπιζε «άχρηστες μετακινήσεις» για τον καθημερινό ανεφοδιασμό του σπιτιού, εισπράξεις, υπογραφές «με παρουσία του σώματός μας αντί της χρησιμοποιήσεως ενός κώδικος» ή για «παροχή εργασίας που είναι δυνατό να γίνεται από το σπίτι μας ή σε τοπικά παραρτήματα που θα βρίσκωνται σε ακτίνα πεζού και θα είναι σε συνεχή επαφή με τηλοπτικά και άλλα μηχανικά μέσα».

Ο Ζενέτος πίστευε στην τέταρτη διάσταση στην πολεοδομία. «Ο χρόνος είναι ένα νέο υλικό σχεδιασμού, απαραίτητο μέσα στα πλαίσια των οικονομικών που επιβάλλουν οι νέες συνθήκες που πρέπει να αντιμετωπίσουμε. Η ομοιόμορφη κατανομή των δραστηριοτήτων σε ολόκληρο το 24ωρο, η κατάργηση της συμπτώσεως των ωραρίων, η κατανομή της χρήσεως των εγκαταστάσεων σε όλο τον κύκλο ημέρα – νύχτα  για την αποφυγή αιχμών και νεκρών περιόδων, η εφαρμογή συστημάτων πολλαπλής χρήσεως, αντί του αποκλειστικού χαρακτηρισμού κάθε τομέως, είναι μερικές από τις δυνατότητες που η εφαρμογή τους είναι επιβεβλημένη» ξεκαθάρισε. 

«Η συνεχής χρησιμοποίηση των εγκαταστάσεων και των περιφερειακών κέντρων, θα δώση σε αυτή την απαραίτητη ζωντάνια και τον χαρακτήρα πόλεως, χωρίς τα οποία μοιραία θα είναι γειτονιές για τον ύπνο ενός πληθυσμού που θα τις εγκαταλείψει, ελκυόμενος από τον συμφορημένο πυρήνα της παληάς, ζωντανής πόλεως» σημείωσε ο Ζενέτος.

Ο αείμνηστος αρχιτέκτων πρότεινε την εισαγωγή τεχνολογικών μέσων στο ρυθμιστικό σχέδιο των Αθηνών για την εφαρμογή των καινοτόμων ιδεών του.

Ειδικότερα, εισηγήθηκε «την απόσπαση και πάλι των προαστίων των Αθηνών από την κυρίως πόλη», δια της συνένωσής τους «σε αυτόνομες μονάδες με παράλληλη δημιουργία στο ενδιάμεσο χώρο μίας πράσινης ζώνης – κλοιού, καθοριστικής των ορίων της πόλεως, που θα πλησιάση πάλι, την φύση στην αστική περιοχή».

Επίσης, πρότεινε «παράλληλα με την εφαρμογή των νέων μεθόδων οργανώσεως και με την απαρχή αυτοματοποιήσεως ενός ποσοστού των διεκπεραιώσεων», να αποκλειστεί «η πραγματοποίηση κάθε έργου που θα έδινε διέξοδο στην παρασιτική διόγκωση του κέντρο» και η μεταφορά του «σε θέση που να παρέχη τη δυνατότητα περαιτέρω αναπτύξεώς του», προς ανάσχεση μίας νέας επέκτασης της πόλης και ενός νέου κύματος πληθυσμιακού συγκεντρωτισμού εις βάρος της επαρχίας.

«Συγχρόνως, πρέπει να σταματήση το άτοπο της κυκλοφορίας διελεύσεως στο υπάρχον ακτινωτό δίκτυο... Είναι επιβεβλημένη η κατάργηση της κυκλοφορίας αυτοκινήτων (εκτός από ωρισμένη κατηγορίας εξυπηρετήσεως) στο κεντρικό τμήμα της πόλεως, εγγεγραμμένο σε ένα δακτύλιο κοινοχρήστων μέσων μεταφοράς και η απόδοση των δρόμων και πάλι εις τους πεζούς» σημείωσε.

 «Η απομάκρυνση των δραστηριοτήτων διεκπεραιώσεως, που θα γίνει δυνατή με την εφαρμογή του αυτοματισμού στον τριτογενή τομέα, θα επιτρέψει στο λεγόμενο κέντρο, να ξαναγίνη πραγματικό κέντρο επαφής μεταξύ των ανθρώπων» τόνισε.

Σύμφωνα με τον Ζενέτο, «μία λύση που μπορεί να εφαρμοσθή αμέσως, θα είναι η μετατροπή ενός αριθμού δρόμων σε πεζοδρόμους, η απαγόρευση σ’ αυτούς της γενικής κυκλοφορίας και η πραγματοποίηση της κυκλοφορίας εξυπηρετήσως περιοδικά, σε ωρισμένους απ’ αυτούς».

«Πλησιάζουμε την εποχή που όλοι οι άνθρωποι θα κατοικούν σε πόλεις. Γι’ αυτό είναι επείγον να προετοιμασθούμε για την εξυπηρέτηση αυτής της τάξεως που πρέπει να θέσουμε υπό τον έλεγχο ενός προγράμματος επιβιώσεως» προειδοποίησε, προτείνοντας νέες μονάδες. «Η αύξηση του αστικού πληθυσμού... θα εξυπηρετηθή με την αύξηση του αριθμού των μονάδων και όχι με τη συνεχή επέκταση των μεγάλων αστικών κέντρων. Όλες οι πόλεις της Χώρας θα πρέπει να εξελιχθούν σε κέντρα ισοδύναμα και η Πρωτεύουσα... θα διαφέρη απλώς σε ειδικότητα» επισήμανε.

«Πρέπει να τείνουμε προς μία απελευθέρωση του εδάφους, αντί προς μία κατάληψη παρθένων εδαφών, που πρέπει να μετατραπούν σε δάση τόσο απαραίτητα για την επιβίωση της πόλεως" πρόσθεσε. 

Η μεταβλητή πολεοδομία

Σύμφωνα με τον Ζενέτο, «είναι απαράδεκτο ο σχεδιασμός να δέχεται σαν μόνιμα δεδομένα, στοιχεία απολύτως ρευστά». «Αντιθέτως, έχουμε την υποχρέωση να αποφύγουμε μόνιμα έργα, καταστρεπτικά για τον χώρο που διαχειρίζεται η περίοδός μας» τόνισε και πρότεινε την χρήση της λεγόμενης μεταβλητής ή εύκαμπτης πολεοδομίας, σύμφωνα με την οποία, «η πόλη συγκροτείται με ιστούς από βιομηχανοποιημένα κινητά στοιχεία από ελαφρές ύλες». 

«Το σύστημα αφορά όλα τα στοιχεία που συγκροτούν την πόλη, όχι μόνον τα κτίρια, αλλά και τους δρόμους ή μάλλον τους φορείς μετακινήσεις, τις εγκαταστάσεις παροχών, τροφοδοσίας κλπ είτε σαν ενιαία σύνολα είτε ανεξάρτητα» συμπλήρωσε, σχολιάζοντας ότι «το σύστημα έχει ως αρχή την μη επέμβαση στο φυσικό περιβάλλον», με τον ιστό να αναπλάθεται «σύμφωνα με τις ανάγκες του ατόμου και της πόλεως». 

Άρθρα για τον Τάκη Ζενέτο εδώ κι εδώ 

****

Στο πλαίσιο της έκθεσης «Tomorrows» διοργανώθηκε η συζήτηση «Τάκης Χ. Ζενέτος: Ηλεκτρονική πολεοδομία, 40 χρόνια μετά» στη Στέγη στις 29/6.

Στην έκθεση «Tomorrows» (Διπλάρειος Σχολή) παρουσιάζονται αδημοσίευτα - μέχρι σήμερα - σχέδια του Ζενέτου.