Από το ημιυπόγειο στον homo deus

Βγάζοντας βόλτα κάθε μέρα τα σκυλιά πριν πάω στη δουλειά, περνάω από ένα κακομοιριασμένο ημιυπόγειο. Τα παντζούρια του είναι κλειστά χρόνια τώρα - σίγουρα από προτού μετακομίσουμε στην πλατεία Αμερικής. Η δύναμη της εγκατάλειψης γίνεται καταλυτική. Προφανώς, οι ιδιοκτήτες τους έχουν παραιτηθεί από κάθε ελπίδα αξιοποίησης. Το δυσάρεστο έργο ανέλαβε ο χρόνος. Θα το αποτελειώσει λίγο - λίγο. Αργά και βασανιστικά. 

Το ημιυπόγειο της πλατείας Αμερικής είναι ένα από εκατοντάδες - αν όχι χιλιάδες - συνομήλικά του που βρίσκονται σε παρόμοια περίπου κατάσταση σχεδόν σε όλες τις πολυκατοικίες της εποχής που η οικοδομή τραβούσε το “κάρο” της ανάπτυξης. 

Το βλέπεις και αναρωτιέσαι: Τι να είχε στο μυαλό του αυτός που το σχεδίασε και το κατασκεύασε; Τι προσδοκίες μπορεί να είχε; Ποιος έμενε εκεί; Και για πόσο; Πόσο τοις εκατό μέτρησαν στο ΑΕΠ τα ημιυπόγεια της αντιπαροχής; Και γιατί η αφαίρεση ζωτικού χώρου - και πρακτικά άχρηστου σήμερα - βαφτίστηκε ανάπτυξη;

"Η στεγαστική δραστηριότης ως αναπτυξιακός παράγων εν τη Ελληνική οικονομία". Κων. Τριανταφυλλίδη, υποδιοικητού Κτηματικής Τραπέζης της Ελλάδος. Τεχνικά Χρονικά, 1972

Απάντηση δεν έχουμε. Και ούτε θα έχουμε. Τα ημιυπόγεια της αντιπαροχής και τα αδιέξοδα της μεταπολεμικής οικονομίας είναι ο καλύτερος καθρέφτης της σημερινής μας αμηχανίας - μίας αμηχανίας που δεν αντανακλά τίποτε άλλο πέρα από τη συλλογική μάλλον αδυναμία μας να δούμε πέρα από τη μύτη μας τι συμβαίνει στον κόσμο και να (προσπαθήσουμε να) ευθυγραμμιστούμε με τις διεθνείς εξελίξεις. 

Και τα χειρότερα έρχονται. Ο κύκλος ζωής του μπετόν δεν είναι αιώνιος. Κάποια στιγμή στο μέλλον τα στατικά προβλήματα των πολυκατοικιών θα αναδειχθούν σε μείζον πρόβλημα για την ελληνική κοινωνία. Κι εκεί θα φανεί το μέγεθος του κινδύνου: Σήμερα λόγω οικονομικής αδυναμίας ή ασυμφωνίας οι πολυκατοικίες δεν βάζουν πετρέλαιο και χιλιάδες πολίτες περνούν δύσκολους χειμώνες. 

Τι θα συμβεί εάν οι ίδιοι άνθρωποι ή οι απόγονοί τους κληθούν να καταβάλουν κοινόχρηστες δαπάνες της τάξης των 150-300 ευρώ ανά τ.μ. για στατικές ενισχύσεις; Εκεί θα κριθεί το μέλλον της ελληνικής πολυκατοικίας, του αστικού περιβάλλοντος και της μαζικής ιδιοκτησίας στη χώρα μας. Από την άλλη ίσως να είναι και ευκαιρία να ξαναφτιάξουμε τη χώρα από την αρχή. Η ελληνική ιστορία είναι άλλωστε μία πορεία από τη μία καταστροφή στην άλλη - τουλάχιστον αυτή τη φορά ας τα καταστρέψουμε με τους σωστούς, δικούς μας όρους για το κοινό καλό.

Και μια που το έφερε η κουβέντα. Οι περισσότεροι έχουν ταυτίσει την αντιπαροχή με τον Κ. Καραμανλή και τη Χούντα. Η αλήθεια είναι όμως ότι η καθ' ύψος δόμηση θεσπίστηκε κατά τη διάρκεια της δεύτερης διακυβέρνησης του Βενιζέλου στα τέλη της δεκαετίας του 1920 που μας χάρισε τις φοβερές πολυκατοικίες του Μεσοπολέμου και του Μοντερνισμού.

Το Σύνταγμα, το Κολωνάκι, τα Εξάρχεια, η Κυψέλη, το Μεταξουργείο, η πλατεία Βάθη, η Βικτώρια είναι περιοχές γεμάτες από τα δείγματα αυτού του λαμπρού αρχιτεκτονικού ρεύματος και παρακαταθήκη μίας φτωχής - πλην φιλόδοξης - Ελλαδας που πάλευε με νύχια και με δόντια να κρατηθεί ευθυγραμμισμένη με τις διεθνείς εξελίξεις. C'est beau ρε!

Το άλλο που δεν μπορεί να αντιληφθεί κανείς, εάν δεν μένει σε μία περιοχή σαν την πλατεία Αμερικής είναι το πραγματικό αποτύπωμα της εισερχόμενης μετανάστευσης στη νέα γενιά. Κάθε πρωί βλέπω τις μανάδες και τους πατεράδες που πηγαίνουν τα πιτσιρίκια στο σχολείο.

Είναι μία μικρή Βαβέλ: Αιθίοπες και λοιποί Αφρικανοί, Βαλκάνιοι και Καυκάσιοι - "σφυρηλατημένοι" από την σκληρή εργασία στην Ελλάδα και "καρμπόν" με εμάς με μόνο τη σπαστή προφορά να προδίδει την καταγωγή τους-, μελαμψοί Ασιάτες, Άραβες. Και τα παιδιά, παιδιά. Ψάχνουν αφορμή για σαχλαμάρισμα και παιχνίδι. Αυτή τη στιγμή υπάρχουν ολόκληρες περιοχές της Αθήνας το πληθυσμιακό μείγμα των οποίων είναι παρόμοιο με αυτά των μεγάλων Δυτικών μητροπόλεων.

Απέναντί μας, δίπλα στο ισόγειο της πολυκατοικίας, βρίσκεται μία ξύλινη πόρτα που θυμίζει υποσταθμό της ΔΕΗ. Και όμως είναι ένα ταπεινό σπιτάκι που πρακτικά δεν φωτίζεται φυσικά και στο οποίο ζει μία οικογένεια από την Αφρική. Κάθε μέρα, στις 7.30 το πρωί ανοίγει η πόρτα και αντικρίζεις χαμογελαστά παιδικά προσωπάκια που φεύγουν για το σχολείο.

Παλαιότερα, τα παιδιά των μεταναστών που μεγάλωναν στην Ελλάδα, ήταν ελάχιστα και ενσωματώνονταν με συνοπτικές διαδικασίες. Σήμερα αποτελούν πια μία κρίσιμη μάζα της κοινωνίας, παρακαταθήκη για τη χώρα και καθοριστικό παράγοντα για τη μερική ανάσχεση του δημογραφικού χάσματος, σε μία χώρα που μόνο γερνάει και αναλίσκεται με την τύχη των συντάξεων. 

Ο Γιάννης Αντετοκούνμπο είναι η εξαίρεση του κανόνα - στη συντριπτική τους πλειονότητα αυτά τα παιδιά θα παλέψουν να βρουν μία χαραμάδα για να βγουν από τον κοινωνικό αποκλεισμό. Είναι πάρα πολύ σημαντικό να δημιουργήσουμε πολιτικές για την ομαλή κοινωνική και επαγγελματική ενσωμάτωση, εάν δεν θέλουμε στο μέλλον πολίτες δεύτερης ή και τρίτης ταχύτητας.

Συσχετισμός γεννήσεων και θανάτων στην ελληνική επικράτεια.
ΕΛΣΤΑΤ, "Η Ελλάς με αριθμούς"

Γι' αυτό όσοι ζείτε μακριά από τέτοιες γειτονιές, μην δίνετε σημασία σε αυτά που μπορεί να ακούτε κατά καιρούς στην τηλεόραση. Οι έλληνες οδηγοί με διαφορά παραμένουν η πιο επικίνδυνη μορφή ζωής που υπάρχει σε αυτή τη χώρα.

Αναπαράσταση της άφιξης του Ανδρέα Παπανδρέου από το Λονδίνο το 1988 στο αεροδρόμιο του Ελληνικού, τη στιγμή που κάνει το ιστορικό νεύμα προς τη Δήμητρα Λιάνη. Από την έκθεση GR80s (Φεβρουάριος 2017, προσωπικό αρχείο)

Στο μεταξύ, ο χρόνος τρέχει. Για όλους εμάς που είμαστε γύρω στα 40, η δεκαετία του 1980 παραμένει ένα σημείο αναφοράς γύρω από την παιδικότητα και τις πρώτες κοινωνικές, οικονομικές και πολιτικές αναπαραστάσεις.

Η απόσταση που μας χωρίζει πια από το 1988 είναι ίση με την απόσταση που χώριζε τους τότε περίπου σαραντάρηδες από το 1958.

Το 1988 - με τις κασέτες και τις βιντεοκασέτες, τα καρούλια με τα φιλμ, τα ρυπογόνα αυτοκίνητα, τον Ανδρέα, την Μιμή, τον Γκάλη, τον Φασούλα, τον Λάρι Μπέρντ και τον Μάτζικ Τζόνσον, την Περεστρόικα και το σκάνδαλο Κοσκωτά - θα είναι σε λίγα χρόνια αντίστοιχης παλαιότητας με το 1958 για τα νέα παιδιά του σήμερα.

(Στη δουλειά κάποια νέα παιδιά μου απευθύνονται στον πληθυντικό και τρομάζω. Από την άλλη καλύτερα - που να ξέρανε..)
Ίσως θα πρέπει να το χωνέψουμε ότι ο καιρός περνάει, να σταματήσουμε να ασκούμαστε στην κληρονομική παρελθοντολογία και να αρχίσουμε να ασχολούμαστε λίγο με το μέλλον. Προτού αρχίζουμε να θυμίζουμε στα νέα παιδιά κάτι τέτοιο.

Η σχέση και η επαφή μας πια με τον χρόνο γίνεται άλλωστε ασθενής, όλο και πιο σχετική και αρκετά πιο αφηρημένη. Ακόμη κι εμείς οι δημοσιογράφοι, που είμαστε - υποτίθεται - εκπαιδευμένοι στο να ξεχωρίζουμε και να απομονώνουμε το σημαντικό, χάνουμε την επαφή μας με το χρόνο.

Η ροή της πληροφορίας και των δεδομένων είναι πια εκτός ελέγχου. Το ψηφιακό περιβάλλον επεκτείνεται εκθετικά στη ζωή μας και έχει δημιουργήσει μία de facto συμβιωτική σχέση με εμάς τους ίδιους. Η ανάγκη εξεύρεσης μιας ισορροπίας είναι το λιγότερο επιτακτική.

Έργο της Θάλειας Γκατζούλη - Art Athina (Ιούνιος 2018, προσωπικό αρχείο)

Γεγονότα που διαδραματίστηκαν μόλις πριν από λίγες εβδομάδες φαντάζουν απόμακρα - σχεδόν ξεχασμένα. Η συλλογική μνήμη αδυνατίζει και αποκτά χαρακτηριστικά χρυσόψαρου. Η πορεία από τον υπό εκκόλαψη homo digitalis στον homo deus - εάν κι εφόσον αυτή η προφητεία εκπληρωθεί - δεν θα είναι απλή. 

Όμως αλήθεια, είναι όλα αυτά μόνο προκλήσεις του 21ου αιώνα; Αν ανατρέξει κανείς σχεδόν 90 χρόνια πίσω, θα δει τον Le Corbusier από την Αθήνα να καλεί το 1933 σε εγρήγορση: 

"...Το ισχυρόν κύμα του μηχανοκρατισμού το οποίον ανέτρεψε, ανεστάτωσε τα πάντα, δεν παρέσυρε και τας πόλεις αλλά έσπασε και απλώθηκε επάνω απ' αυτάς. 

Περίοδος νέας τεχνικής, αναστάτωσις μιας ζωής καθιερωμένης, νέα αντίληψις του χρόνου, απόσπασις του ανθρώπου από έναν ρυθμόν ιστορίας χιλιετηρίδων". 

"Πρέπει εν ονόματι της αρμονίας... να επιδιώξωμεν παντού, χωρίς δισταγμόν, με σθένος, την αρμονίαν. Η λέξις αυτή εκφράζει πράγματι τον προορισμόν της εποχής μας. Πρέπει να μας κυριεύση η πεποίθησης ότι επιτακτικά επιβάλλεται η εναρμόνισις της συγχρόνου εποχής. Και ν' αναζητήσωμεν της εξής ποιότητα ανθρώπων: τους σημερινούς εναρμονιστάς. Να παραδεχθώμεν ότι την σημερινήν δυστυχίαν και αταξίαν μόνο η αρμονία δύναται να εκτοπίση. 

Εν ονόματι της Ακροπόλεως, μία αρμονία κραταιά, κυρίαρχος, ακατάβλητος. 

Πρέπει να χαλυβδώσωμεν την ψυχήν μας. 

Ιδού τι διδάσκει η Ακρόπολις!"